Èske kreyòl ayisyen an se youn lang?
Repons: Wi, KREYÒL AYISYEN se youn lang tankou tout lang.
KREYÒL AYISYEN se youn lang pou rezon sa yo:
1. Se youn sistèm kominikasyon ki fè pati karakteristik youn antite sosyal
(Pèp ayisyen)
nasyonal (AYITI) endepandan ki byen distenk (Diksyonè Larousse Compact, 1997
page 908).
Sosyolojikman!
2. Se youn sistèm kominikasyon ki ranpli kat kondisyon syans lengwistik
tabli kòm esansyèl pou
defini youn lang kòmsadwa. Kondisyon sa yo se: fonoloji, mòfoloji, sentaks
ak leksikoloji.
Dapre prensip syans lengwistik la tou, ou jwenn tout karakteristik sa yo nan
kreyòl la (Yves
Déjean, Thèse de Doctorat en Linguistiques; La Linguistique: Que Sais-je,
page 114).
Lengwistikman!
3. Li gen youn estrikti, li gen youn gramè, li gen youn literati epi li gen
youn gwoup sosyal
ki sèvi ak li chak jou san pran souf (Que sais-je: La Linguistique, page
21). Syantifikman!
4. Nan pami prèske lòt 140 varyete kreyòl ki ekziste nan divès lòt peyi sou
tè a, se sèl kreyòl
AYITI a ki gen kat didantite kòm lang ofisyèl nan ONI (UN). Otorite nan
lemond antye rekonèt kreyòl ayisyen kòm lang tankou nou kapab konfime sa nan
Biwo Nasyonzini ki te asepte rapò UNESCO te soumèt li sou rechèch ki fèt
vizavi kreyòl ayisyen an pou te klase lang nan kòm 35yèm lang entènasyonal
ki pale nan lemond (Gade rapò UNESCO sou Ayiti pou àne 1981-82). Mondyalman!
5. Gramè kreyòl ayisyen pa menm jan ak okenn lòt lang ni lòt varyete kreyòl
ki ekziste.
Inivèsèlman!
6. KREYÒL se youn lang, paske se sa Konsititsyon peyi Repiblik AYITI tabli
nan atik 5 la.
Nasyonalman!
Tounen sou kesyon yo
|
Ki kote lang kreyòl ayisyen an sòti?
Repons: Nou poko konnen. Gen twa teyori ekspè yo pwopoze.
Teyori Plantasyon:
Gen lenguis ki di lang kreyòl la fèt nan plantasyon kolonyal akozde fason
divès gwoup esklav
yo ki pa te pale menm lang te oblije viv ant yomenm ansanm ak endyen yo.
(Alfred Métreaux:
1958).
Teyori Maren Franse:
Sèten chèchè di kreyòl nou an kreye sou lanmè pandan vwayaj maren franse yo
ki pa te pale
franse " île de France" lan men ki te pale pika, pwatven,nòman elatriye...
Etandone bato
negriye angle, pòtigè, olandè te konn fè komès ak bato franse yo, lang mesye
franse yo te konn
pale a melanje ak lang maren lòt bato negriye yo. Se lang sa a, daprè
lenguis ki apiye teyori
sa a, pirat franse yo vin aprann blan esklav, ki te rele angaje yo,lè yo vin
ap viv sou tè fèm.
Se menm lang sa a tou kolon yo te vin pale ak esklav yo nan plantasyon yo. (
L-F. Hoffmann:
1995).
Teyori Lang Afriken Abiye ak Vokabilè Franse:
Youn kategori lenguis (Suzanne Sylvain - 1936, Charles Fernand Pressoir -
1947) deklare kreyòl
ayisyen se youn lang afriken ki abiye ak vokabilè franse. Nan konpare lang
kreyòl nou an ak
lang ewe (Afrik), etnolenguis, tankou Serge Fuertes remake anpil similarite
ant sentaks kreyòl
nou an ak sentaks lang ewe yo. (Bilten Koukouy: 1992).
Tounen sou kesyon yo
|
Èske kreyòl gen youn alfabè epi youn òtograf ofisyèl?
Repons: Wi, depi ane 1979
Ak youn lwa ki pase 28 septanm 1979 leta ayisyen louvri pasaj pou
itilizasyon lang kreyòl nan
lekòl Ayiti. Atik 3 lwa sa-a lage responsablite fikse epi amande òtograf
ofisyèl lang kreyòl la nan
men espesyalis Ministè Edikasyon Nasyonal. Premye epi dènye piblikasyon
òtograf ofisyèl lang
kreyòl ayisyen parèt 31 janvye 1980 sou siyati Sekretè Deta Edikasyon
Nasyonal Jozèf C. Bèna.
Men alfabè ofisyèl kreyòl la : a, an, b, ch, d, e, è, en, f, g, h, i, j,
k, l, m, n, ng, o, ò, on, ou, oun,
p, r, s, t, ui, v, w, y, z.
Depi piblikasyon lwa sa-a ki tabli alfabè-a ansanm ak òtograf kreyòl la,
gen plizyè travay lengwistik
ki fèt. Konsa, vin gen ti diskisyon nan mitan ekspè yo sou 4 ti pwen:
itilizasyon vwayèl bouch-nen
"oun", konsòn "ng", siy espesyal "ti tirè" epi "apostwòf" .
Tankou nou ka remake sa nan dokiman Sekreteri Deta Alfabetizasyon pibliye
nan ane 1991 sou tit
"Ekri Kreyòl Fasil", son ak siy espesyal sa yo pa itilize. Mèzalò,
daprèzavwa, poko gen youn
amandman ofisyèl ki fèt òtograf ki parèt nan ane 1980 an valab
jiskaprezan.
Konsa ou gen dwa ekri: "Pingga youn mounn fè-m sa k'pa sa" epi "Younn,
de, twa mazounbèl." onson
"Pinga yon moun fè m sa k pa sa" epi "Youn, de, twa mazonbèl."
Tounen sou kesyon yo
|
Konbyen gramè kreyòl ki genyen?
Repons:
Gen plizyè liv ki ekri nan lòt lang epi ki bay eksplikasyon sou sentaks
kreyòl. Men kòm liv gramè kreyòl ki ekri nan lang kreyòl pou eksplike
prensip fondamantal lang kreyòl ayisyen si gen senk, nou pa kwè gen
plis.
Pami sa nou konnen yo, gen:
* Gramè Kreyol Kaye Elèv Katriyèm ak Senkyèm Ane,1982: Enstiti Pedagoji
Nasyonal (Depatman Edikasyon Nasyonal Ayiti) 112 P.
* Ann Etidye Lang Nou an, Iv Dejan, 1986 Edisyon Demen Miyò.
* Gramè Kreyòl Vedrine, Emmanuel Vedrine, 1996, E. W.Vedrine Creole Project,
Boston, Mass. 354 P.
* Lekti ak Gramè; 4èm Ane, Komite Edikasyon Karitas Ench, 198?
Tounen sou kesyon yo
|
Ki peyi ki pale Kreyòl?
Anvan nou reponn kesyon sa-a, fòk nou fè youn ti entwodiksyon sou
itilizasyon mo kreyòl la:
Tout fwa lang kolonizatè yo konbine ak lang endijèn pou kreye youn lòt lang
ki vin sèvi kòm lang matènèl youn pèp yo rele lang tou nèf la: kreyòl.
Konsa, si ou louvri youn liv lenguistik ou va sèzi wè ki kantite kreyòl ki
ekziste sou latè. Kidonk, nou reponn kesyon an sèlman pou kreyòl ki gen
enfliyans franse.
Repons:
Men youn lis teritwa kote yo pale kreyòl (ki gen enfliyans
franse):
- Ayiti epi dyaspora ayisyen toupatou sou latè
- Matinik ak Gwadloup (Teritwa Lafrans nan Karayib)
- Ladominik (Karayib)
- Sentlisi (Karayib)
- Grenad (Karayib)
- Zile Tik ak Kayikòs (Karayib)
- Laluizyàn (Teritwa Etazini)
- Giyàn Franse (Amerikdisid)
- Lareyinyon (Afrik)
- Rodrig (Afrik)
- Sechèl (Afrik)
- Zile Moris (Afrik)
Nan lis sa-a, gen 2 peyi ki rekonèt kreyòl kòm lang ofisyèl pèp yo:
Ayiti (1987)
Sechèl (1977)
Tounen sou kesyon yo
|
Eske li posib pou nou ranplase "kreyòl" ak youn lòt
mo?
Repons:
Gen moun ki pwopoze pou yo rele lang nou pale a "Ayisyen", youn mannyè pou
kwape pèsepsyon
aryere ki vle fè kwè kreyòl la se youn dyalèk, youn sistèm kominikasyon
ki poko jwenn matirite
youn lang tout bon. Men, li klè pèp ayisyen se kreyòl li rele lang li
pale-a. Konsa, pou evite
konfizyon ak chire pit, gen moun ki chwazi itilize tèm spesifik tankou
"kreyòl ayisyen" olye yo
senpman di "kreyòl" osnon "ayisyen".
Tounen sou kesyon yo
|
Jiska ki pwen gouvènman, endistri ak lekòl Ayiti fonksyone an
Kreyòl?
Repons:Gen youn rezonman ki senp pou repons sa a . Tout sa ki ap fèt nan
endistri fèt an kreyòl.
Ekzanp: Enjenyè a fè plan li an franse, men bòs ki ap sèvi ak plan an pou li
bati kay la pa
pale franse pou li ekzekite plan an. Mekanisyen yo pa pale franse nan ranje
machin. Kèlkeswa
domèn teknik lan depi travay la rive nan men ti anplwaye osnon atizan se an
kreyòl li
ekzekite.
Youn save tankou Jacques S. Alexis ekri li aklè "si yo di ayisyen sispann
pale kreyòl tout peyi
a ap kanpe. Pa genyen anyen ki ap fonksyone ladan." (referans:
Jacques-Stephen Alexis nan Prolégomènes à un manifeste du réalisme
merveilleux des Haïtiens, Présence Africaine, no 8-9-10, juin-novembre 1956,
pp. 245-271.)
Tounen sou kesyon yo
|
Eske gen liv lekòl an Kreyòl?
Repons: Wi.
Men, jiskaprezan, se sitou liv kreyòl pou klas primè ki itilize Ayiti
tankou: liv lekti, istwa,
jewografi. Gen kèk grenn liv ki pibliye nan domèn teknik epi syantifik
(biyoloji, medsin, teknik
òdinatè, anviwonman) men, jiskaprezan yo poko rantre nan curriculum lekòl
Ayiti.
Tounen sou kesyon yo
|
Eske gen youn "Akademi Kreyòl"?
Repons: Non, sa poko ekziste.
Gen moun ki di li ta bon pou Ayiti mete sou pye youn akademi kreyòl pou
asire disiplin nan evolisyon lang lan; Sepandan, gen lenguis ki kont lide
sa-a, paske daprè yo
akademisyen yo pral kokobe evolisyon lang lan.
Tounen sou kesyon yo
|
Ki pousantaj Ayisyen ki analfabèt nan Kreyol?
Repons: Nou poko gen enfòmasyon fyab sou sa. Men, nou li nan estatistik sit
Anbasad Ayiti nan
Wachintonn gen apeprè 49% moun (ki gen plis pase 15 zandaj) nan peyi a ki
konn li epi ekri. Ki pousantaj moun sa yo ki kapab li ak ekri Kreyòl? Epi,
nan dyaspora Ayiti ki kantite moun ki kapab li epi ekri kreyòl? Nou poko
konnen. N'ap sètoblije bouske plis enfòmasyon pou ou sou sa.Si ou jwenn
repons la anvan nou tou, pa neglije voye li pou nou nan
rekayisyen@hotmail.com.
Tounen sou kesyon yo
|
Èske gen metòd espesyal pou ekri aksan fòs kreyòl ak tout òdinatè?
Repons: Wi! ou kapab fè aksan fòs lè ou ap ekri kreyòl ak nenpòt odinatè.
Men youn premye metòd:
- Mete makè sourit òdinatè a sou ikòn ki make "START" la. Ikòn sa a
nan
kwen anba agoch ekran tout òdinatè ki alamòd toujou. Klike, epi glise sou
opsyon "SETTINGS". Klike tou sou opsyon "CONTROL PANEL" la.
- Nan bwat ikòn ki louvri devan je-w la, chèche ti ikòn ki make
"KEYBOARD"
la. Klike sou li. L ap ouvri youn bwat ikòn ki make "PRINTER
PROPERTIES".
Bwat sa a gen 3 katab. Klike sou dezyèm nan, li make "LANGUAGES".
- Nan bwat sa a, klike anba fenèt blan an, sou ikòn ki make
"PROPERTIES"
la. Ap vin gen youn lòt ti bwat dyalòg ki parèt voup sou ou.
- Klike sou tiflèch tèt anba ou wè adwat la. Chwazi lang ki make
"UNITED
STATES INTERNATIONAL" la. Apre sa di OK pou tout bagay yo epi fèmen
tout bwat ikòn ak bwat dyalòg ki pa nesesè ankò yo.
- KOUNYE A, pou reyalize aksan fòs yo, n ap annik peze bouton ki
sou kote
agoch chif ki gen foto aksan fòs la (dezyèm ranje bouton sou klavye a),
anvan nou peze lèt korespondan an. Si nou gade byen, bouton sa egzakteman
anba lòt bouton ki make "ESC" la.
AVANTAJ teknik sa a:
1. Ou bezwen fè sa youn sèl fwa sèlman nan òdinatè a.
2. Li mete aksan fòs ni sou lèt majiskil, ni sou lèt miniskil yo san
diskriminasyon.
Men youn dezyèm metòd pou nou ekri aksan fòs:
1. Sou klavye ki devan nou an, peze bouton 'NUM LOCK' la. Bouton sa
a adwat klavye a, anwo
lòt touch anplis ki gen nimewo yo (anglè a di NUMBER KEY PAD). Nou deja pare
pou ekri lèt ak
aksan fòs yo.
2. Pou tape lèt ak aksan fòs yo, n ap peze bouton 'ALT' la. Gen de
ladan yo: younn adwat,
younn agoch. Nou gen dwa peze nenpòt. Men, pito nou pran abitid pou TOUJOU
peze sa ki
agoch la. Men sa k enpòtan, peze bouton 'ALT' la san ou pa lage li epi
tape nimewo korespondan sa yo pou jwenn lèt ak aksan fòs yo:
Alt 138 = è
Alt 133 = à
Alt 149 = ò
Gen 254 antotal pou jwenn aksan fòs ak senbòl tipografik konsa. Nou bay 3
sa yo senpman paske
se yo nou bezwen kounye a pou kreyòl la.
Pa bliye: kou nou fin tape nimewo korespondan an, se pou nou leve dwèt nou
sou bouton 'ALT'
la. Lèt la ap parèt ak tout aksan fòs li.
Tounen sou kesyon yo
|
Nou remèsye Roody Barthelmy, Féquière Vilsaint ak Michel-Ange Hyppolite
pou dokiman ak enfòmasyon yo te founi nou pou dokiman sa.
|