Pou restriktire lekòl Ayiti

Emmanuel VEDRINE afiche mesaj sa, jou 17 Jiyè 2000 a 20:55:20:

"POU RESTRIKTIRE LEKÒL AYITI"

(Emmanuel W. VEDRINE)

"Restriktire lekòl Ayiti" se yon tèm ki ta parèt yon ti jan vas pou n diskite tèlman domèn lekòl Ayiti a chaje ak pwoblèm e mwen kwè si nou menm edikatè, chèrchè ayisyen k ap viv nan dyaspora a pa panse seryezman a sa, edikasyon Ayisyen ka efondre nan venteyinyèm syèk la.
Premyèman, nou ka vize pwoblèm nan soti anwo desann:
1. Leta
2. Monopòl lekòl
3. Ansyean
4. Elèv

Nan premye kategori a, li enposib pou n pa ta pale de "leta" kòm engredyan pi enpòtan nan koze a ki gen pouvwa fè e defè. Nan kad sa a, nou ka al gade premyèman Konstitisyon 1987 la kòm bousòl nou (kisa l di sou zafè edikasyon) e de la, nou ka kesyone responsablite leta (èske l ap travay nan respè konstitisyon an pou l garanti yon edikasyon gratis pou tout moun?). Men nan menm kesyon sa a tou nou ka poze, fò n pa kouri blame gouvèlman aktyèl la san n pa ta fè bak nan listwa pou wè sa lòt gouvèlman te kite e an menm tan, retounen o prezan pou jete yon koudèy sou palman an ki an majorite pa p regle anyen serye, ki plis eseye bòykote yon seri pwojè ekzekitif la ta pwopoze nan kad devlopman Ayiti (si n ap gade konpòtman yo pandan plis yon ane pou bloke gouvèlman an konplètman).

Nan dezyèm kategori a, "monopòl lekòl", premye kesyon nou ta ka poze anvan n ouvè diskisyon, se: kilès ki gen monopòl lekòl Ayiti (leta oubyen sektè prive a)? Se yon kesyon ki fasil pou reponn lè n konnen majorite lekòl Ayiti se prive yo ye. Nan menm klasman prive a, nou gen "lekòl bòlèt yo", kolèj prive, ak kolèj relijye yo. Pou lekòl bòlèt yo, se yon seri lekòl ou ap jwenn yon "direktè Sovè" alatèt yo; yo pa estriktire epi yo gaye. Se yon biznis pate cho pou ouvè yon lekòl Ayiti pou fè lajan e depi moun nan gen koneksyon ak ti lamama, sa pa pran tan pou l lwe yon kote, bare chak chanm ak kèk nas epi mete yon ansèy KOLÈJ PRIVE SESI SELA.
Nan menm klasman prive a, plizoumwen, gen kèk anseyan ki ka gen yon fòmasyon pedagojik ki ka fonde yon lekòl kote plizoumwen ou ap jwenn kèk anseyan kalifye k ap fè kou ladan yo. Pou lekòl relijye yo (potestan ou katolik), ta sanble yo pi òganize (patikilyèman katolik yo) e si n pakouri listwa lekòl Ayiti, soti nan "Le Concordat de 1860", nou ka remake dominans lekòl katolik yo k ap taye banda depi epòk la pou rive nan fen syèk sa a. Leta konnen ekzistans yo e menm moun k ap travay nan leta panse yo ta ofri meyè edikasyon, donk anpil fwa se la pitit yo ale. Se vre yo gen yon sòt òganizasyon, yo devlope pwòp materyèl didaktik yo, men kesyon nou ka poze se: ki pousantay nan popilasyon elèv Ayiti ki ka benefisye de lekòl sa yo? Pou reponn kesyon sa a, nou vin tonbe nan aspè ekonomik lan, kote majorite timoun Ayiti pa gen aksè pou ta resevwa yon edikasyon nan lekòl relijye sa yo pase yo koute kòb.
Men kit se elèv ki nan lekòl bòlèt, lekòl prive, lekòl relilye, yo sèvi ak materyèl didaktik lekòl relijye yo devlope (pa ekz. lè n ap gade majorite materyèl didaktik F.I.C devlope ou pibliye). Nou ka gade sa kòm yon monopòl tou nan nan domèn devlopman materyèl didaktik k ap sèvi lekòl. La a, gen kèk parantèz pou kritik ka ouvè.

Nan twazyèm kategori a, "anseyan", kisa n ka di? Repons lan: anpil koze! Premye kesyon nou ka poze se: ki fòmasyon anseyan ayisyen yo? Pou reponn kesyon sa a, nou ka pase tout nivo yo an revi (elemantè / mwayen, segondè, siperyè). Majorite anseyan yo pa resevwa yon fòmasyon pedagojik anvan menm yo vin dèyè yon tablo (nou ka antre nan faz sa a anseyan elemantè / mwayen ak nivo segondè ki pi enpòtan nan gwo pepinyè edikasyon an anvan n ta atake nivo siperyè a). La a ankò, fò n pa kouri blame yo men blame pito lwa ak leta.
Pa gen anyen serye nou ka rive fè san suiv yon seri lwa ki tabli. Si n ta deside fè yon rechèch pou n ta tyeke konbyen anseyan nan nivo segondè ki pa gen menm papye bakaloreya, vwa yon "lisans inivèsitè" (katran etid siperyè) epi pou n ta rekòmande yo tounen lekòl, enben tout lekòl Ayiti (nivo primè / segondè) ta fèmen menm jou a. Men si ta rive gen yon refòm tout bon vre Ayiti, fòk yo ta pase anseyan yo an revi, kote yo ta dwe tounen lekòl kanmèm.
Ankò, pou sa fèt, nou vin abouti nan aspè legal la kote li ta dwe obligatwa anvan yon anseyan anseye nan nivo segondè pou l ta gen yon lisans epi pou l ta suiv yon seri atelye pedagojik. E pou anseye nan nivo elemantè / mwayen, yon anseyan ta dwe gen papye bakaloreya l epi pou l ta suiv yon seri atelye pedagojik. Men ankò, kesyon nou ka poze se: kilès ki gen monopòl lekòl Ayiti (leta oubyen sektè prive a)? Sètadi, pou ta rive pran yon seri mezi ki ta amelyore sistèm edikasyon Ayiti, fòk ta gen yon seri lwa pou respekte e se leta ayisyen ki gen pouvwa pou l ta akselere sa.
Pwopozisyon sa yo ta dwe soumèt a palman an pou ta vote yo an majorite. Men kesyon an ankò se: ki palman? Ki preparasyon palmantè yo? Èske yo reyèlman sousye de pwoblèm edikasyon Ayiti oubyen èske yo nan yon nivo pou konprann filyè pwoblèm sa a? Se tout yon seri kesyon ki mande reflechi ak anpil estrateji ak altènatif pou yon Ayisyen ki konsyan de pwoblèm nan, kijan, pa ki mwayen li kapab pase pou l ede?
Donk an gwo, se yon pwoblèm ki dwe konsène Ayisyen Ayiti kou nan dyaspora a. Kèk altènatif pou ta eseye rezoud nan pwoblèm konplèks sa a, se ta: òganize ou reòganize komite yo (vil, komim) kote lidè kominotè sa yo ta dwe chita ansanm pou analize pwoblèm lekòl la nan zòn yo e kisa yo ta ka fè etan
kominote. La a, nou vin tonbe nan filozofi ‘grès kochon an kwit kochon an'.
Nan filozofi sa a, premyèman nou kapab gen absans leta (nan yon sans) kote se kominote a k ap repanse pou l restriktire tèt li, pou l bay tèt li sa l bezwen san leta li menm pa debloke fon pou sa.
Nan lòt volè a, nou pa ka iyore leta nonplis. Poukisa? Kèlkeswa sa k ap fèt nan komite a, fòk otorite ki reprezante leta nan zòn nan envite, fòk prezans li la menm si se yon figi li ta ye men o fon, li konnen li gen yon otorite kèlkonk. La a, nou vize mè vil sa a oubyen mè komin nan. Fòk li la, fòk li okouran de pwojè yo e fòk yo apwoche l tou ak sajès pou l ankouraje demach fèt. E pi devan (si l posib), leta ka kontribye pase se yon fason pou aleje pwoblèm nan pou leta donk, fò l ta apresye travay devlopman k ap fèt o nivo kominotè pase li menm gen twòp chay sou zepòl li pou l ta fè tout bagay alafwa.
Nan dènye kategori a, nou wè se "elèv yo". Sa fè n sonje timoun piti, ti inosan imedyatman. Kèlkeswa sa ou bay yon timoun piti, l ap mete l nan bouch li kanmèm. Alò la a, gen yon sèten paralèl ant elèv ak timoun; sètadi gwoup ki anlè nan iyerachi a responsab edikasyon timoun yo.
Remake mwen pa enkli paran e kèk kritik ka di: paran ta dwe la nan kategori sa yo. Wi, paran la souzantandi men mwen vle poze bousòl mwen plis sou kategori ki ta dwe pi responsab yo. Paran toujou jwe yon wòl kapital nan edikasyon timoun Ayiti. Gen manman timoun ki vann pistach griye, ki mache ak yon zèl sapat men ki di ou l ap travay di pou pitit li vin doktè e rèv yo konn rive akonpli anpil fwa. Gen papa se machann fresko ki gen menm rèv la e tandòt paran ki pa t gen chans pase lekòl, ki nan yon echèl sosyo-ekonomik dezagreyab men, ki gen yon vizyon pou pitit yo rive lwen lekòl. Donk, fò n bat bravo pou anpil paran ayisyen ki panse konsa pase edikasyon se yon liks li ye Ayiti.
Youn nan bagay ki touche m anpil pa tèlman lontan, se pandan mwen t ap li otobiyografi Manno Sanon (foutbolè ayisyen trè popilè) k ap pale de manman l, sa l fè pou l ede l; se yon istwa ki fè dlo kouri nan je. Donk paran trè enpòtan nan edikasyon timoun yo, kèlkeswa klas sosyal yo ta apatini. E li enpòtan pou lekòl Ayiti ta mete anfaz sou apresyasyon paran, kote chak lè yo bay kanè pou ta gen sa yo rele Ozetazini "open house" (yon reyinyon espesyal) kote paran elèv ta reponn prezan pou rankontre ak anseyan yo pou konnen de pwogrè pitit yo lekòl.
Kijan elèv ka ede nan devlopman Ayiti?
Se youn nan gwo erè leta ayisyen te ka fè lè yo neglije aspè sa a. Pa bliye elèv yo se pepinyè ki reprezante fiti peyi a nan tout sans. Se depi bonè pou n kòmanse angaje yo nan yon seri travay pou byennèt Ayiti e gen fason espesyal sa ka fèt. Li ta bon pou leta ta mete l obligatwa pou elèv bakaloreya ta pase yon ane an pwovens nan yon travay kominotè kèlkonk (ekz., batisman yon lekòl leta, amenajman yon lekòl leta, batisman yon klinik leta, yon lopital leta, patisipe nan kanpay alfabetisasyon, yon pwojè kèlkonk leta ta genyen k ap fonksyone nan avantay kominote a. La a, fòk leta ta anchaj pou l responsab elèv sa yo pandan dire travay yo (sètadi ba yo yon ti kòb, responsab manje ak dòmi yo tou) epi sa ta garanti yo yon pòs nan leta lè yo aplike pou travay men, fòk tout sa ta chita sou lwa.
Donk, globalman, anpil pwen nou ka touche ki an rapò ak devlopman Ayiti e patikilyèman sektè edikasyon an nou vize, ta dwe chita sou lwa dekwa pou leta ta fè chanjman de baz ki nesesè yo (si l vin kontwole monopòl sa a) e petèt nan bon konprann nou kòm kritik, obsèvatè ou Ayisyen konsyan, nou ka panse a lòt altènatif lè machin lwa a anpàn oubyen lè leta demisyone.
(© E. W. Védrine, otòn 1999)

Repons sou sijè sa: