Lalwa se youn pou tout

[ Kesyon Moun Mande Anpil ]

douma afiche mesaj sa, jou 10 Novanm 2000 a 14:46:40:

Pandan tout peryod dechoukay Duvalier jis koulyeya mwen abitye tande ayisyen ki di yo vle demokrasi patisipatif olye reprezantatif. Tou dabo, demokrasi pa gen anyen pou we ak trete tout moun menm jan. Demokrasi se senpleman yon pwosesis pou pran desizyon. Men patisipe nan demokrasi pa vle di ou se youn nan moun ki ap pran desizyon. An nou pran paregzanp, eleksyon prezidansyel Etazini. Defanse sistem politik sa a aprann nou Etazini se peyi demokrasi parekselans. Kidonk, Etazini ofri meye kad pou nou teste tez la.
Nou konnen nan moman mwen ap ekri teks sa a, komisyon eleksyon Etazini pa rive deklare ant Gore, Bush, Nader, Buchanan, elatriye ki es ki genyen eleksyon pou prezidan. Gore ki ranpote 49% vot tout elekte yo, kont Bush ki vini an dezyem ak 48% vot, e Nader ki resevwa 3% vot, pa prezidan. Menmle Gore soti premye kom kandida ki resevwa plis vot, konstitisyon Etazini selman bay Kolej Elektoral manda pou eli prezidan. Kidonk, se moun ki fe pati Kolej Elektoral la ki toujou deside prezidan Etazini. Yon fe etonan, nanpwen moun ki konnen ki es moun ki fe pati Kolej Elektoral la. Mwen sipoze, apa dirijan de pati demokrat e repibliken, e etidyan syans politik pifo sitwayen Etazini pa konnen kouman moun vini manb Kolej Elektoral
Mwen ap suiv eleksyon prezidansyel peyi Etazini depi 1976, se premye fwa sistem lan devwale dezekilib anpiblik. Defanse sistem lan ap ankouraje Gore pou suiv Nixon ki te fe nan menm sitiyasyon sa a nan eleksyon prezidansyel kont Kennedy. Nixon te derefize mennen aksyon jidisye ki andwa te detemine konstitisyonalite Kolej Elektoral la. Prensipalman, eske sistem elektoral Etazini trete tout moun menm jan? Remake pandan peryod pou rekonte vot nan Florid, yo pa divilge ki es nan de msye yo ki ranpote 25 vot Kolej Elektoral eta Florid. Nan moman, mwen ap ekri vot Kolej Elektoral lan repati 260 pou Gore e 246 pou Bush, kidonk li kle 25 vot Kolej Elektoral la se po Bush li ye. Piske menm si Gore te pedi vot popile an Florid (raple li gen 1% vot popile anplis Bush), l andwa te genyen 25 vot Kolej Elektoral la. Nan ka sa a, sistem lan senpleman ap cheche bay desizyon minorite, Kolej Elektoral la reprezante, yon kouveti majorite parentemedye vot popile
Dapre mwen, aysyen andwa tire leson nan kriz elektoral Etazini ki va pemet pou tout pitit nasyon an travay. Eske gen ayisyen ki vle konnen ki sa chome yo ap panse? Mwen panse chomaj nan mitan majorite fanmi ayisyen mennen tout kalite deklen ki koze Ayiti gran to. Yon etid syantifik te andwa revele efe ekzat chomaj sou sosyete a, piske chomaj reyini, nan dives milye sosyete a, paket moun ki pataje menm sikonstans lavi pov oswa mal. "Le lakay divize vwazen benefisye:" yon bo, plante ki pa sispann we ayisyen tankou moun ki te destine pou travay sou bitasyon kann, nan chantye konstriksyon, nan faktori soutretans pou yo ka vini pi rich pase lakansyel. Yon lot bo, zot ki konprann se devwa yo pou jere zafe nasyon Ayiti. Tandiske apepre 57% moun ki gen laj pou travay nan chomaj, de pi gran milye moun abite pret pou tounen bidonvil, epi nou chita bekeke ap asiste dezekilib estrikti fanmi.
Douvan gwoo pwoblem ayisyen ap fe fas, li kle responsabilite pou jwenn repons tonbe sou do sekte syantifik la. Daye, depi Tousen-Louveti te entwodui "dominyon," nan syans politik, e "komes lib," nan syans ekonomik, Anri 1e te bati Sitadel, Pale Sansousi, e rann pati no nasyon a rich, oswa Janpras Mas ki te leve vale Vodun ayisyen, li pa sanble okenn lot savan ayisyen rive degaje nouvo ide, anpatikilye dekouvri teknoloji oswa pwodui ki andwa pemet nasyon Ayiti konpetitif nan nivo mondyal. Se seten sekte rechech e devlopman an Ayiti piti, men kad ayisyen ki devlope nan milye etranje andwa pote gran kontribisyon si estabilite retabli. Akte politik, kelkilanswa yo te ap goumen kont Duvalier, kont boujwazi, san nou pa inyore lit fratrisi anpeche antant, kondisyon konvenab pou sekte syantifik la evolye, parentemedye rapo anndan ak anndan, e anndan ak deyo.
San dout, se selman le nou rive tenyen dezinyon, nou andwa kreye espas e jwenn tan ki nesese pou cheche solisyon pou kokenn chenn pwoblem pep ayisyen ap konfwonte depi apepre de syek. Epi, nou andwa dako teyori inifikate pep ayisyen se: "la loi est une pour tous." Lalwa se sel garanti dwa natirel ki kreye tout moun egalego. Teyori, ki vle fe kwe, fos se konsep kle kilti neg diskredite. Ako jeneral, dapre apwoch metodik, envite nou obseve panse, kelkilanswa pa nou oswa pa zot. Paregzanp, de fre ki nan kont andwa eseye rezoup pwoblem la yo menm, e, si sa pa mache, yo andwa envite yon medyate pou ede yo jwenn yon solisyon, finalman yo andwa ale nan tribinal, jij la va delivre youn bay lapolis pou mete nan prizon oswa peye kontravansyon.
Lekol Ayisyen, aprann nou ap gen kilti, pou yo rive gran, ki pa prete nan yon lot. Sel avantaj zot gen sou nou: yo kontinye sa nou komanse. Kidonk, nan pwosesis pou mete kanpe pati politik an Ayiti, lide ak patizan gen yon devwa pou fe enstitisyon yo kontinye fonksyone. Majorite konpatriyot, mwen pale oswa ki rele nan radyo, ta prefere koute dizon Tribinal Kasasyon sou fason Konsey Elektoral Pwoviza enteprete atik 64, Lwa Elektoral 1999, olye o asiste goumen ant patizan Lavalas e patizan Opozisyon. Yo pa panse se fos ni youn ni lot ki ap inifye pep ayisyen oswa fe resoti vale kilti nasyon Ayiti. Daye, nou va remake Gore ak patizan demokrat ki pa panse sistem elektoral Etazini trete tout elekte menm jan pa anpeche pwosesis pou rezoud kriz elektoral la mache. Respe akte sous en politik Etazini demontre pou ensitisyon konstitisyon peyi yo, mandate yon wol, fe grande Etazini
Finalman, mwen di mesi pou opotinite pou nou brase ide osije demokrasi, tanpri pemet mwen pataje adaptasyon pawol Tonton: akoz yon paradoks dekonsetan, pep sa a ki gen, pi bel, pi enteresan, oswa pi emeouvan istwa sou planet-te, pep sa apenn si li ka kache wont, tande pase lwenten li. Akoz yon lojik enplakab, pitipiti yo fose li kwe li se pibliken, yo dezaprann li li se ayisyen, moun ki fet nan yon kondisyon istorik detemine, ki enkane nan nam nou, yon konpleks sikolojik ki ba nou yon fizyonomi espesifik."



Repons sou sijè sa: